Onderzoek met impact: lerarenopleiders als rolmodel voor leren en lesgeven met ict

De lerarenopleider centraal

Lerarenopleiders spelen een belangrijke rol in het opleiden van leraren die kunnen leren en lesgeven met ict. Toen Dana startte met haar promotie-traject, merkte ze echter op dat deze groep in het onderzoek naar leren en lesgeven met ict een onderbelichte groep was. “Als je kijkt naar de literatuur, dan is er relatief weinig geschreven over lerarenopleidingen die voorbereiden op lesgeven met ict,” vertelt Dana. “Aan het begin van mijn promotietraject viel het mij op dat in de gesprekken over onderwijsinnovatie met ict de focus heel erg lag op de studenten [van lerarenopleidingen] en zittende leraren. De lerarenopleiders leken een vergeten groep te zijn – en dat terwijl het opleiden van al die zittende en aankomende leraren nogal wat vraagt van mensen, gelet op de ervaringen van waar ze allemaal tegen aan lopen als ze hiermee aan de slag gaan.” Dana besloot dan ook om juist de lerarenopleider centraal te stellen en het thema ‘leren en lesgeven met ict in de lerarenopleiding’ als leidraad van haar promotieonderzoek te nemen.

Leraar van leraren: een uitdagend beroep

Ten opzichte van leraren in andere vakgebieden onderscheiden lerarenopleiders zich door hun ‘dubbele rol’. Dana: “Als leraar van aankomend leraren moeten lerarenopleiders alles doen wat van startende en zittende leraren verwacht wordt: niet alleen lesgeven met ict en opleiden voor ict-geletterdheid, maar tegelijkertijd daarin het voortouw nemen, een rolmodel zijn en daar les over kunnen geven. Je moet het dus niet alleen zelf doen, maar je moet het ook overdragen aan je studenten en vanuit pedagogisch-didactisch perspectief kunnen uitleggen waarom het gedrag dat je vertoont, past bij dat van een goede leraar.” Die gelaagdheid maakt het een uitdagend beroep, aldus Dana.

Een bevlogen doelgroep

Eerder onderzoek toonde al aan dat lerarenopleiders zich erg bewust zijn van hun voorbeeldfunctie, maar zich onvoldoende toegerust voelen om hier op een goede manier invulling aan te geven als het gaat om onderwijs met en over ict – en daar worstelen zij mee. “Lerarenopleiders zijn over het algemeen erg betrokken opleiders die zich verantwoordelijk voelen voor het afleveren van goede onderwijsprofessionals,” vertelt Dana. “Ze willen echt het beste voor hun studenten en staan open voor de mogelijkheden die ict kan bieden om bijvoorbeeld stappen te zetten op het gebied van kansengelijkheid. Maar het vraagt nogal wat van iemand, om je onderwijs anders in te gaan richten terwijl je je begeeft in een werkveld waarin je niet overspoeld wordt met werkende voorbeelden en waarin je moet werken met tools waar je je niet per se prettig of comfortabel mee voelt. En dat te midden van alles wat er al op je af komt en het beperkte aantal professionaliseringsuren dat je tot je beschikking hebt.” De moeilijke situatie waarin lerarenopleiders zich begeven, verdient dan ook meer erkenning, vindt Dana.

Competenties voor leren en lesgeven met ict

Dana startte haar promotietraject met een literatuuronderzoek, gericht op dat wat er al geschreven was over de competenties die lerarenopleiders nodig hebben als het gaat om leren en lesgeven met én over ict. Zij werd hierbij begeleid door haar promotor Monique Volman (hoogleraar bij de Universiteit van Amsterdam) en copromotor Marijke Kral (lector Leren met ict bij het iXperium Centre of Expertise).

In 2015 verscheen haar eerste artikel. In dit artikel beschrijft Dana de competenties die lerarenopleiders nodig hebben voor leren en lesgeven met ict en het bevorderen van de ict-geletterdheid van studenten aan de hand van vier dimensies: de eigen ict-geletterdheid, pedagogisch-didactische inzet van ict, de persoonlijke overtuigingen van leraren met betrekking tot leren en lesgeven en competenties om te leren en innoveren.

Met name het vierde domein – leren en innoveren – is van belang: “Leren en lesgeven met én over ict vereist een professionele houding: je dient niet alleen onderzoeksmatig te handelen en te reflecteren op je eigen handelen, maar ook op de hoogte te blijven van dat wat er speelt op het gebied van onderwijs met ict – bovenop de professionalisering die nodig is op het gebied van pedagogisch-didactisch handelen en het vakgebied waarvoor wordt opgeleid.” Bovendien is het professionaliseringsaanbod op het gebied van onderwijs en ict vaak onvoldoende afgestemd op de praktijk van lerarenopleiders.

Inmiddels begint daar echter wel verandering in te komen. Dana: “Je ziet tegenwoordig gelukkig veel nieuwe dingen ontstaan, zoals webinars en masterclasses, die toegankelijk zijn en zich richten op toepasbaarheid: wat kun je inzetten om jouw studenten optimaal te begeleiden of optimaal te laten leren?” Deze tendens sluit aan op de toenemende aandacht die er sinds 2015 op het gebied van onderzoek is voor professional digital competencies: competenties die nodig zijn voor het op een doordachte wijze inzetten van ict in het onderwijs. Tot slot zijn verschillende hogescholen, waaronder de HAN, bezig met het verweven van lesgeven met én over ict in het curriculum van lerarenopleidingen.

Lesgeven mét ict versus lesgeven óver lesgeven met ict

Onlangs kwam Dana’s tweede artikel uit, waarin ze dieper ingaat op de dubbele laag van de rol van lerarenopleider en de uitdagingen waarmee het zijn van lerarenopleider gepaard gaat als het gaat om het onderwijzen over effectief onderwijs met én over ict. Aan het onderzoek namen 172 lerarenopleiders van de HAN deel. Zij werden bevraagd over onder andere de mate waarin zij zelf ict inzetten in hun onderwijs, de aandacht die zij besteden aan de digitale geletterdheid van studenten en wat hun persoonlijke overtuigingen zijn met betrekking tot de inzet van ict in het onderwijs.

Uit het onderzoek bleek dat veel lerarenopleiders bezig zijn met het integreren van ict-toepassingen om hun onderwijs anders in te richten, maar dat de verschillen tussen opleiders groot zijn. De respondenten konden verdeeld worden in drie groepen: de voorlopers, de middengroep en de achterblijvers. De verschillen tussen de groepen zitten niet alleen in de frequentie van ict-gebruik, maar ook in hoe breed en complex het palet is van de toepassingen die de lerarenopleiders gebruiken, met welk doel zij ict inzetten en aan welke aspecten van leren en lesgeven met ict zij expliciet aandacht besteden in hun onderwijs.

Zo behoort het verrijken van onderwijs door ict in te zetten om te differentiëren tussen studenten en hun zelfregie te stimuleren tot de meer complexere vaardigheden die onderdeel zijn van het palet van de voorlopers. De middengroep en achterblijvers geven voornamelijk les óver ict.

Invloed van eigen opvattingen

Dana ontdekte bovendien dat persoonlijke overtuigingen over wat het betekent om een goede leraar te zijn, van invloed zijn op de mate waarin lerarenopleiders ict inzetten. “Lang heeft het misverstand bestaan dat onze studenten ontzettend veel wijzer en slimmer zijn met ict en het klopt dat ze op sommige aspecten echt veel makkelijker zijn met ict; smartphones en tablets zijn dingen die gewoon bij hun leefomgeving horen. Maar leren met ict, dat is voor studenten iets wat ze niet allemaal als vanzelf kunnen, laat staan leren en lesgeven met ict en je eigen leerlingen voor te bereiden op digitale geletterdheid.”

Het ‘goede’ voorbeeld

In haar derde artikel zal Dana dieper ingaan op de opvattingen die lerarenopleiders hebben als het gaat om wat het betekent om een ‘goede’ leraar te zijn en hoe zij zelf invulling geven aan hun voorbeeldfunctie. Modeling, zoals dit in de wetenschappelijke literatuur wordt aangeduid, is namelijk een belangrijke strategie om studenten toe te rusten voor leren en lesgeven met ict, bleek al uit eerder onderzoek.

Het zijn van een goed rolmodel zijn, is echter een complexe aangelegenheid, stelt Dana: “Niet alleen moet je gedrag in lijn zijn met dat wat studenten moeten leren, je moet ook uitleggen en onderbouwen waarom je dit gedrag laat zien en wat de pedagogisch-didactische meerwaarde van ict is in de betreffende context. Het doen alleen is dus niet genoeg.”

Daarnaast zijn zij die veel ict toepassen in hun onderwijs, niet automatisch de beste rolmodellen. “Studenten hebben het nodig om de vertaling te kunnen maken naar hun eigen praktijk. Als lerarenopleider moet je dan ook continu bezig zijn met: wat leren mijn studenten van mijn gedrag en wat hebben zij nodig om dit zelf te kunnen gaan toepassen in hun eigen praktijk? Als je wel veel ict toepast, maar niet die vertaalslag maakt, worden studenten alsnog niet goed uitgerust om er zelf mee aan de slag te gaan.”

Ondersteuning bij invulling van professionalisering

We mogen lerarenopleiders best een handje op weg helpen op het gebied van professionalisering, want hoewel het nodig is dat mensen professionele autonomie beschikken, is het goed om hen te helpen keuzes te maken op het gebied van professionalisering. Beschrijvende kaders, zoals het Raamwerk docentcompetenties onderwijs en ict, kunnen lerarenopleiders helpen om aan de slag te gaan met professionalisering op het gebied van onderwijs met ict. Aandacht en goede ondersteuning vanuit de organisatie bij hoe zij op een effectieve manier invulling kunnen geven aan hun voorbeeldfunctie op het gebied van onderwijs met ict, zijn bovendien van belang.